De term ‘veldwerk’ wordt gebruikt om onderzoek in alle gebieden van de antropologie te beschrijven, van sociale en culturele antropologie tot corporate antropologie. De praktijk van ‘veldwerk’ kan plaatsvinden in verschillende omgevingen. Zoals een stedelijke of virtuele omgeving, een kleinschalige tribale gemeenschap, een museum, een vereniging of een organisatie.
Antropologisch veldwerk
Er bestaat tegenwoordig algemene consensus onder antropologen dat veldwerk werd beschouwd als onderdeel van de praktijk van de sociale antropologie - dankzij het werk van een van de grondleggers van de Britse antropologie: Bronislaw Malinowski.
In tegenstelling tot de ‘armchair'-antropologen’ vóór hem, pleitte Malinowski ervoor om (in plaats van andere mensen te bestuderen vanuit het comfort van universiteitsbibliotheken) ‘het veld in te gaan’. Samenleven met de mensen die hij bestudeerde, betrokken zijn bij hun gemeenschap, hun taal leren en écht deelnemen aan hun dagelijks leven.
Sinds Malinowski’s tijd wordt veldwerk (traditioneel buiten de eigen samenleving) gezien als een essentieel en noodzakelijk onderdeel van de beroepsopleiding van een antropoloog. Veldwerk over een langere periode (doorgaans een half of één jaar) wordt gezien als een specifiek onderdeel van de sociale en culturele antropologie - en daarmee onderscheidt de discipline zich van andere sociale wetenschappen.
De meeste antropologen (inclusief ondergetekende) zijn nog steeds van mening dat het doen van veldwerk in de traditionele Malinowskiaanse zin een essentieel en onderscheidend aspect is van antropologisch onderzoek. Veldwerk omvat inmiddels een breed scala aan methoden en technieken - waarmee antropologen diepgaande kennis van een gemeenschap, groep of samenleving kunnen krijgen. Inmiddels beperkt antropologisch veldwerk zich niet meer tot de verre buitenlanden, maar duiken corporate antropologen in de diepe krochten van het bedrijfsleven en de 'urban jungle'.
veldwerk is écht participeren
1. vertrouwen geven en krijgen (ethiek)
Veldwerk is een van de meest onderscheidende methoden die antropologen toepassen bij de studie naar menselijk gedrag in groepen. Een van de belangrijkste vertrekpunten voor mij bij het doen van onderzoek binnen organisaties en systemen is even simpel als complex: het afstemmen in vertrouwen.
Als onderzoeker vraag je enorm veel van de omgeving die je onderzoekt en de mensen waarmee je in contact treedt. We vragen toegang tot de sociale omgeving, maar we stappen ook in bestaande machtsstructuren en verhoudingen. Dat vraagt enorm veel bewustzijn bij elke interactie, waarbij transparantie en integriteit voor mij essentieel zijn.
De communicatie vooraf, gedurende en na het veldwerk is van het grootste belang. Wat mogen informanten verwachten? Hoe zit het met vertrouwelijkheid? Wat wordt er gedaan met de resultaten?
De onderzoeker zelf heeft overigens altijd een beïnvloedende werking op het veld. Een continue reflectieve houding is essentieel. Onbedoeld word je als onderzoeker (zeker als je langer in een specifieke omgeving aanwezig bent) onderdeel van het machtssysteem, de patronen en de groepswerking. Antropologisch veldwerk heeft een enorm kritisch potentieel, omdat het alles met een frisse blik beschouwt - mits je het instrument dat je zelf bent steeds opnieuw onder de loep neemt.
Daarnaast is het van even groot belang dat de kaders van de onderzoeker worden ondersteund en gecommuniceerd door de opdrachtgever. Of het liefste door de hoogste in rang: de chief van de tribe die je gaat onderzoeken. Die moet ook volledig achter de ethische kaders staan die voor de onderzoeker gelden: volledige bescherming van informanten, geen gemanipuleerde resultaten en - in geval van onderzoek binnen organisaties zeker - volledige transparantie over proces en presentatie.
2. rondhangen & meedoen: participerende observatie
Een van de meest typerende onderdelen van veldwerk is participeren. Meedoen met de groep die je onderzoekt. Zo liep ik ooit mee met de verpleging tijdens een nachtdienst in een ziekenhuis, draaide ik mee met een onderhoudsdienst in een grote fabriek en woonde ik op verschillende plekken vergaderingen bij. Rondhangen in de kantine en kletsen bij het koffieapparaat.
Observeren, meedoen, onderdeel worden van de cultuur - inclusief de lunches, vieringen en borrels na het werk. En daarna weer neutraal kijken, wat niet altijd makkelijk is als je veldwerk geslaagd is en je een band hebt opgebouwd met verschillende mensen. Goed participeren betekent volledige toegang krijgen van de groep. Geaccepteerd worden. Pas dan kun je de roddels horen en de lokale humor overnemen. Als je langer veldwerk doet komen daar soms zelfs vriendschappen uit voort, wat het behouden van je neutraliteit niet makkelijk maakt. Terugkeren naar de notities en de observerende, neutrale bril blijft een uitdaging. Hoe meer je door de groep wordt opgenomen, hoe lastiger het is om afstand te houden.
Bron: National Geographic, photograph by James P. Blair
3. interviews en 'deep listening'
Antropologen kunnen gegevens op talloze manieren verzamelen. Ze kunnen kwantitatieve informatie verzamelen door enquêtes uit te voeren of documenten te analyseren, zoals historische archieven, rapporten en verslagen. Cultureel antropologen concentreren zich echter voor het grootste deel op het verzamelen van kwalitatieve gegevens. Ze doen dit door individuele en groepsinterviews af te nemen, door mondelinge geschiedenis op te schrijven en, belangrijker nog, via de Malinowskiaanse traditie van ‘participerende observatie’.
Voor mij is het afnemen van diepte-interviews altijd een groot onderdeel van veldwerk. Door individuele. échte gesprekken te voeren over de beleving van de cultuur, het leiderschap of de sociale veiligheid - ontstaat er een bonte verzameling van perspectieven en anekdotes. Die geven een rijke weergave waar patronen uit te halen zijn. Verbindende rode draden door alle verhalen heen. Diepte-interviews zijn open, zonder vooropgezette vragenlijsten. De geïnterviewde heeft daarmee de regie over de structuur van het gesprek. De onderwerpen die hij of zij aansnijdt zeggen iets over het perspectief en de prioritering van de thema's. Goed interviewen betekent voor mij vooral heel goed en diep luisteren. Wat wordt er niet gezegd? Welke emoties spelen mee? Wat speelt er tussen de regels? Deep listening is van onschatbare waarde om echt te voelen, begrijpen en te waarderen wat er gedeeld wordt.
binnen- én buitenstaander
Bij het doen van antropologisch onderzoek horen een aantal benaderingen die typerend zijn. Antropologen maken gebruik van verschillende perspectieven om tot een 3D beeld van de cultuur en interne beleving te komen.
1. Emic
De blik van binnenuit. Dit is een onderzoeksperspectief dat zich richt op de interne ervaring en perceptie van de deelnemers. Het doel is om de wereld te begrijpen vanuit het perspectief van de deelnemers zelf. We beschrijven de beleefde werkelijkheid, de microstories en de interne logica van de groep. Het perspectief van de binnenstaander.
2. Etic
De blik van buitenaf. De analytische blik. Dit is een onderzoeksperspectief dat zich richt op een externe, objectieve analyse van de cultuur of sociale groep. Het doel is om algemene wetten en theorieën te ontwikkelen die van toepassing zijn op meerdere culturen of groepen. We vergelijken: we zoeken tegenstellingen, verschillen en overeenkomsten. Hoe verhouden de observaties, inzichten en ontdekkingen zich tot een onderzoeksvraag, een andere groep of de structuur in de omgeving? Bij een onderzoek naar werkdruk bijvoorbeeld kunnen de emic resultaten in het licht van het 'ervaren van druk' worden geplaatst om zo te kijken naar hoe functioneel bepaalde interne logica is.
3. dagboek
Als onderzoeker neem je jezelf mee. Gezien het feit we niet in een laboratorium werken en alles door ons eigen systeem van mind, body en soul wordt bestudeerd, is het essentieel je instrument zuiver te houden. Jezelf zuiver te houden en op te schonen. Het bijhouden van een kort, intuïtief dagboek tijdens veldwerk kan helpen. Op te schrijven wat je raakte, wat je verbaasde en wat er door je heen ging. Zo houd je overzicht van alle bewegingen die er plaatsvinden, en wat bij jezelf hoort en wat bij de ander(en).
4. presentatie
Alle bevindingen komen in een presentatie of rapportage terecht. Van emic naar etic. Van patronen naar analyse. Van presentatie naar aanbevelingen en next steps.
Bedrijven en organisaties hebben houvast nodig bij het hanteren van de uitkomsten. Wat betekent een patroon en hoe gaan we dit doorbreken? Hoe zorgen we ervoor dat de collectieve behoeften worden ingevuld? Wat moeten we veranderen met elkaar (als zaken niet werken)? Hoe doorbreken we sociale onveiligheid? Hebben we nieuwe regels nodig? Waar zijn we ook alweer van? Als de bedoeling niet meer helder is. Er komt altijd veel naar boven en aan een uitgebreide analyse zonder advies voor vervolgstappen heeft een organisatie, groep of team weinig. Vaak komen er uit de gesprekken al veel wijze ideeën om de groep sterker te maken. Die worden ook meegenomen in de presentatie.
CultuurOnderzoek bij organisaties
Wat krijg je dan, als opdrachtgever?
Een buitengewoon kwalitatieve en rijk geïllustreerde weergave van de cultuur, de (on)veiligheid, de machtsverhoudingen en de interne communicatie.
Informatie waarmee je wezenlijke interventies kunt inzetten die recht doen aan de beleefde werkelijkheid en eventuele opgelopen schade.
Je krijgt patronen en problemen binnen teams gedetailleerd in beeld waarmee verander-en verbetertrajecten wél worden omarmd en echte communicatie wordt opgestart.
Een goed zicht op verbeterpunten en behoeften met betrekking tot leiderschap en besluitvorming die het groepsproces dienen en ondersteunen.
Dat krijg je.
Cultuur bestaat altijd tússen mensen. Mensen zijn voortdurend in beweging en veroorzaken zelf verandering. Elke verandering heeft impact. Cultuur is een tijdelijke landingsplaats temidden van veranderingen en systemen. De cultuur geeft handvatten en informatie over de betekenis die mensen en teams gezamenlijk aan zaken en gebeurtenissen geven. Het ontleden en begrijpen van cultuur is nodig om positieve veranderingen in gang te zetten. Inzicht en helderheid als basis voor verandering.
Meer weten over organisatiecultuur, veldwerk en verandering? Ik help je graag verder.